Rezultat oružanih sukoba na području bivše SFR Jugoslavije u periodu od 1991. do 2001. godine je nasilna smrt 130 hiljada osoba, više miliona proteranih, dok se više od 10 hiljada ljudi i dalje vodi kao nestalo. Zvaničnici i institucije Republike Srbije od početka ratnih sukoba do danas, uz retke izuzetke, negiraju učešće oružanih snaga SRJ i Srbije u ratnim sukobima u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini, na teritoriji Kosova kao i postojanje ratnih zločina na teritoriji Srbije koji su usko povezani sa ovim oružanim sukobima.
Kao kontrapunkt zaboravu na ratna dešavanja u Srbiji tokom devedesetih godina, sajt ratusrbiji.rs ima za cilj da informiše i obrazuje sve zainteresovane o postojanju tajnih masovnih grobnica, logora i torture, ubistava i progona nad pripadnicima manjina, prisilnih mobilizacija, zločinima paravojnih jedinica, kršenjima ljudskih prava na jugu Srbije, kao i antiratnom pokretu od 1991. do 2001. godine.
Sajt ratusrbiji.rs nastao je uz podršku Ministarstva spoljnih poslova Savezne Republike Nemačke.
Razbuktavanja nacionalizama u svakoj od bivših jugoslovenskih republika, a posebno izbijanje oružanih sukoba, odražavalo se na položaj nacionalnih manjina, te tako i na muslimansko stanovništvo u Srbiji. Termin Musliman, pisan velikim slovom, se u Saveznoj federativnoj socijalističkoj republici Jugoslaviji (SFRJ) upotrebljavao da označi etnički identitet pojedinca, odnosno grupe, zasnovan na verskom nasleđu, premda treba imati u vidu da veliki broj Muslimana zapravo nije upražnjavao muslimansku veru. Kao adekvatniji, 1993. godine izabran je termin Bošnjak1, a na muslimansko stanovništvo u Srbiji se od početka rata u Bosni i Hercegovini (BiH) počelo gledati kao na neprijatelje, na nelojalne građane koji bi mogli poželeti da se priključe matici i kojima treba pokazati snagu državnog aparata.
U sandžačkoj regiji do početka rata u BiH 1992. godine, gotovo da i nije bilo sukoba među etnički raznolikim stanovništvom. Od 1992. godine država Srbija je bila ta koja je sa svojom vojskom, paravojskom i policijom vršila represiju nad Bošnjacima u Sandžaku. Mediji su, takođe, imali važnu ulogu u kreiranju mišljenja o muslimanima kao ekstremistima koji stvaranjem “zelene transverzale”2žele da BiH, preko Sandžaka, spoje sa Kosovom i bliskim istokom.3
Godine 1990. u Sandžaku su Sulejman Ugljanin i Rasim Ljajić osnovali Stranku demokratske akcije (SDA) koja je privukla veliki broj Bošnjaka. Ugljanin se zalagao za autonomiju Sandžaka, dok se Ljajić trudio da Bošnjake uključi u politički i kulturni život Srbije, što je i dovelo do njihovog brzog razlaza. Sulejman Ugljanin je naredne godine formirao Muslimansko nacionalno veće Sandžaka (MNVS) (od 1993. godine Bošnjačko nacionalno veće Sandžaka), koje je potom donelo Memorandum o specijalnom statusu Sandžaka, dokument u kom se razvija pitanje autonomije i statusa Sandžaka. MNVS je iste godine (1991) organizovalo referendum na kojem se od Bošnjaka u Sandžaku zahtevalo izjašnjavanje po pitanju autonomije.4Na referendum je izašlo 70,2% populacije, od kojih je 98,9% bilo za autonomiju.5U pojavi bošnjačke političke partije i rezultatima referenduma, Srbi su videli još jedan dokaz u prilog sandžačkom nastojanju da se otcepi.
Tokom devedesetih godina, osim SDA, u Sandžaku su jak uticaj imale i Socijalistička partija Srbije (SPS) na čelu sa predsednikom Slobodanom Miloševićem i Jugoslovenska ujedinjena levica (JUL) Mire Marković, osnovana tek 1994. godine.
Kada je 1992. godine izbio rat u BiH, VJ je na brda oko Novog Pazara postavila svoje trupe i naoružanje6, što je sandžačkim Bošnjacima trebalo da pokaže spremnost vojske da ih napadne ukoliko pokušaju da pruže pomoć Bošnjacima u BiH. Isto se dogodilo i nekoliko godina kasnije, kada je počeo rat na Kosovu.7Sa istim ciljem, snage beybednosti Srbije, Crne Gore i Jugoslavije (MUP, VJ i DB) su tokom 1992, ali i naredne 1993. godine pokušavale da etnički očisti sela koja su se nalazila uz granicu sa BiH, tako što su zastrašivali i hapsili stanovništvo, pljačkali kuće i uništavali imovinu.8Već u izveštaju iz 1993. godine, Fond za humanitarno pravo (FHP) ukazuje na činjenicu da je raseljeno preko 1500 građana koji su živeli uz granicu sa BiH, a budući da su bili građani Srbije, za razliku od izbeglica iz Hrvatske i Bosne, nisu mogli da ostvare pravo na humanitarnu pomoć.9
Dana 26. avgusta 1992, dok je čekao autobus na putu Priboj-Rudo, ubijen je Ramo Berbo, Bošnjak iz pribojskog naselja Sjeverin, od strane vojnika koji su se zaustavili da natoče gorivo. Jedan od njih mu je prišao i zatražio ličnu kartu, a kada je video ime i prezime, opalio je iz pištolja i ubio ga na mestu. Ljudima na stanici je potom naređeno da leš bace u reku Lim, a istraživačima FHP-a je 1993. godine rečeno da se zbog ovog ubistva, koje se tretira kao ubistvo iz nehata, u pritvoru nalazi izvesni Dragan Lukić.10
Jedan od potresnijih događaja 1992. godine svakako je otmica u Sjeverinu. Dana 22. oktobra pripadnici paravojne formacije Osvetnici predvođeni Milanom Lukićem su u mestu Mioče u BiH izveli 17 putnika iz autobusa koji se kretao na liniji Priboj (SRB)-Rudo(BiH). Nakon što su oteti, građani Srbije su kamionom prebačeni u Višegrad, gde su najpre zlostavljani u hotelu Vilina Vlas, a zatim i ubijeni i bačeni u Drinu. U autobusu je ostao dvanaestogodišnji dečak bošnjačke nacionalnosti jer su otmičari poverovali da je sin Srbina do kog je sedeo. Sledećeg dana uhapšeni su Milan Lukić i Dragutin Dragićević, ali su pušteni već nakon devet dana.11Među otetim putnicima iz Sjeverina je bila i jedna žena, Mevlida Koldžić, a do danas su pronađeni posmrtni ostaci samo Meda Hodžića.12
Naredne godine, 1993, napadnuto je selo Kukurovići koje se nalazi na granici Srbije, BiH i Crne Gore. Dana 18. februara selo su granatirali pripadnici Užičkog korpusa VJ. Tom prilikom su poginule tri osobe; žena koja je u štali nađena svučena i polomljenih ruku i dvojica muškaraca, ubijenih pre nego što su ubačeni u kuću koja je potom zapaljena.13Za zločin u Kukurovićima do danas niko nije odgovarao.
Samo nekoliko dana kasnije, 27. februara, Osvetnici su ponovo izvršili otmicu. Ovog puta oteto je 20 putnika iz voza broj 671 koji se kretao prugom Beograd-Bar(CG). Osvetnici su voz zaustavili u mestu Štrpci, mestu u kom on inače nije stajao, i izveli 18 Bošnjaka, jednog Hrvata i jednu osobu tamne boje kože i nepoznatog porekla. Putnici su prvo odvedeni u mesto Prelovo, opština Višegrad, gde su skinuti, opljačkani i prebijeni, a zatim u selo Mušići, gde su ubijeni, nakon čega su njihova tela bačena u Drinu.14Do danas su pronađene samo četiri osobe.
Tokom 1992. i 1993. godine otmice, mučenja, ubistva, paljenja kuća, bacanje bombi, prebijanja, iznuđivanje iskaza, napadi na džamije i groblja bili su česti.15U oktobru 1993. godine, održana je fudbalska utakmica između klubova Novi Pazar i Priština. Fudbalski klub Priština je bio u vlasništvu Željka Ražnatovića Arkana, vođe paravojne jedinice Srpska dobrovoljačka garda, što je i pre same utakmice izazvalo strah među bošnjačkim stanovništvom. Nakon utakmice došlo je do velikog broja hapšenja, a prilikom ispitivanja uhapšeni Bošnjaci su prebijani, udarani pendrecima po dlanovima i stopalima, vezivani, a takođe im je prećeno ubijanjem i proterivanjem, kao i pominjanjem Arkana i Šešelja.16
U ovom periodu je policija često upadala u muslimanske kuće i pretraživala ih u potrazi za oružjem čiji bi pronalazak opravdao optuživanje za navodni zločin.17Hapšenja su bila svakodnevna, a ispitivanja su se odvijala uz fizičko zlostavljanje koje je trebalo da ponizi, uplaši i optužene natera na priznanje.
Fahrudin Kladačanin u tekstu Lekcije iz prošlosti navodi da je “prema podacima koje je bivši načelnik novopazarskog Sekretarijata unutrašnjih poslova (SUP) Suad Bulić naveo na lokalnoj televiziji u Novom Pazaru, kroz tretmane u SUP-u prošlo je preko 17.000 građana Sandžaka, mahom iz Novog Pazara, Sjenice, Tutina. „Informativni razgovori“ su podrazumevali mučenje, batinanje i ponižavanje.”18Zbog optužbi da žele da stvore državu Sandžak, te da zbog toga poseduju oružje, sandžački muslimani su u policijskim stanicama u Novom Pazaru i Sjenici bivali pendrečeni po golim tabanima ili primoravani da hodaju po osušenom lepku.19U vezi sa primoravanjem na davanje lažnog iskaza i navodnim planovima o otcepljenju Sandžaka, poznat je slučaj Munira Šabotića koji je u prostorijama državne bezbednosti batinama nateran da potpiše priznanje da je zajedno sa ostalim okrivljenima organizovao vojne štabove SDA.20
Slučajeve torture u Sandžaku kontinuirano dokumentuje nevladina organizacija Sandžački odbor za zaštitu ljudskh prava i sloboda iz Novog Pazara.21
Vladavina straha koja je u prvoj polovini devedesetih godina dominirala Sandžakom, oslabila je nakon potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma u novembru 1995. kojim je završen rat u BiH. Ipak, uprkos visokoj stopi nataliteta i razvoju tekstilne industrije u Novom Pazaru, u periodu od 1991. do 2002. godine bošnjačka populacije se smanjila za 7, 88%.22
„Tražili su mi oružje. Pet puta sam saslušavan. Nije mi rečeno šta tačno da donesem, nego samo da predam oružje. Jedno sto pendreka sam, da vas ništa ne lažem primio. Narede mi da kleknem na stolicu, okrenem se zidu, pa udri po tabanima. Traže da pričam ko po selu ima oružja, šta se radi po selu.” – Hamid Brulić iz Raždaginja23
„Odveli su me u kancelariju kod komandira Ravića… Ravić me pitao da li znam ko je on. Kada sam rekao da ne znam, opsovao mi je tursku majku i rekao da ću videti ko je on. Udario me u lice, a ja sam udario u orman, pa pao. Šutirali su me u glavu i u stomak dok sam ležao na podu. Milicioner Dragan je tražio od komandira da me prepusti njemu, da mi on pokaže Tursku. Ispustio je krik kao karatista i pokušao da me udari nogom u prepone. Izmakao sam se i on je udario u orman. Pala je vaza sa cvećem… Naredio mi je da skinem patike, da legnem i da stavim ruke na leđa. Vezao me lisicama, uzeo je gvozdenu stolicu, postavio je iznad mene i seo. Udarao me američkim pendrekom po tabanima. Onda mi je naredio da ustanem i vezao mi lisice spreda. Šutirao me nogom u stomak i šamarao po licu. Puko mi je film, hteo sam da se bacim kroz prozor. Onesvestio sam se pa su me polili vodom. Onda je Rosić rekao da vode bitangu jer neće ništa da prizna.” – jedan od navijača na utakmici Novi Pazar-Priština24
„U prostorije MUP-a Novi Pazar javio sam se 9. maja 1994. godine. Pita me jedan od njih: jesi li ti Mustafa? Jesam, kažem. Čekao sam petnaest minuta. Kaže on meni: Mustafa, znaš li zbog čega smo mi tebe ovdje pozvali? Ne znam, odgovorih mu, ja ne znam što ste me pozvali, već samo golu dušu da vam dadnem. Ja da sam imao to oružje ne bih dolazio da se ovoliko ljudi iživljava na mene. Kaže on meni, zove se Karličić, podignuvši se sa stolice – imaćeš, imaćeš tursku ti majku… Psovali su me, bili me po tabanima onom palicom, po glavi i leđima. Krivio sam se od bolova. Jedan od njih koji me je najviše tukao stavljao mi je onu palicu u usta, nije pravo nego stranom. Pao sam dolje prebijen i ponižen.” – Mustafa Džigal25
“Moj otac je rođen 1957. i bio je radnik železnice. Na dan otmice na sebi je imao teksas jaknu i braon pantalone i košulju. Bio je nižeg rasta. Išao je na sastanak sindikata železnice u Beograd, pošto je bio predsednik sindikata. Kući nam se u Prijepolje nije vratio. Nije imao ličnu kartu, a ni voznu kartu, već samo voznu legitimaciju na osnovu koje su ga identifikovali da je muslimanske veroispovesti…Ja bih volela da odgovorni za ubistva budu kažnjeni. Međutim, kada vidim kako se suđenje u Specijalnom sudu neozbiljno shvata, sumnjam da ću dočekati pravdu u ovoj državi.” – Selma Memović, ćerka Fikreta Memovića, otetog u Štrpcima26
Svedočenja Begana i Sulja Muratovića o torturi i prebijanju u policijskoj stanici u Novom Pazaru koja su tokom devedesetih godina bila svakodnevna.
Svedočenja porodica žrtava i svedoka o otmici radnika iz autobusa u Sjeverinu koja se dogodila 22. oktobra 1992. godine.
Svedočenje Koviljke Buzov, žene Tome Buzova, oficira JNA hrvatskog porekla koji je 27. februara 1993. godine otet iz voza u Štrpcima.
Okružno javno tužilaštvo iz Beograda je 2002. godine podiglo optužnicu protiv Milana Lukića, Olivera Krsmanovića, Dragutina Dragićevića i Đorđa Savića za otmicu u Sjeverinu. Okružni sud u Beogradu je 2003. godine doneo osuđujuću presudu, ali je Vrhovni sud istu presudu ukinuo i vratio na ponovno suđenje zbog nedostataka u vezi sa dokazivanjem saizvršilaštva. U ponovljenom postupku četvorica optuženih su osuđena 2005. godine na kazne zatvora u trajanju od 20 i 15 godina.27
Za zločin u Štrpcima je 2002. godine pred Višim sudom u Bijelom Polju, u Crnoj Gori, na kaznu od 15 godina zatvora osuđen Nebojša Ranisavljević, bivši pripadnik Vojske Republike Srpske.28Pred Sudom BiH u Sarajevu 2015. godine počelo je suđenje Luki Dragičeviću, komandantu Taktičke grupe Višegrad VRS, kao i još devetorici za koje se sumnja da su učestvovali u otmici u Štrpcima.29Mićo Jovičić, jedan od desetorice optuženih, 2016. godine je priznao da je u zločinu učestvovao kao čuvar, ali da nikoga nije ubio. Dobio je zatvorsku kaznu u trajanju od pet godina uz sporazum da svedoči u predmetima vezanim za ovaj zločin.30Pred Odeljenjem za ratne zločine Višeg suda u Beogradu, od 2019. godine počelo je suđenje za petoro pripadnika paravojne formacije Osvetnici zbog ratnog zločina protiv civilnog stanovništva.
U ime Alije Halilovića, FHP je 2006. godine pokrenuo parnični postupak protiv države Srbije za naknadu štete zbog odgovornosti države za torturu i 498 dana nezakonitog pritvora. Alija Halilović je 1993. godine, zajedno sa još 23 osobe, uhapšen zbog ugrožavanja teritorijalne celine Savezne republike Jugoslavije. U pritvoru je nezakonito proveo 498 dana, sve do osuđujuće presude koju je izrekao Okružni sud u Novom Pazaru, nakon čega je pušten na slobodu da sačeka pravnosnažnost presude. Presudu je 1996. godine Vrhovni sud ukinuo i vratio na ponovno suđenje. Međutim, 2006. godine na snagu stupa novi Krivični zakon i delo za koje se Halilović tereti biva zastarelo. Prvi opštinski sud u Beogradu 2007. godine doneo je presudu po kojoj Srbija Haliloviću treba da isplati 1 300 000 dinara zbog dana provedenih u pritvoru.31
FHP je 2006. godine podneo krivičnu prijavu protiv nepoznatih pripadnika Užičkog korpusa Vojske Jugoslavije za zločin u Kukurovićima. Predmet je prosleđen Tužilaštvu za ratne zločine, pred kojim je i dalje u fazi istrage.32
Naredne, 2007. godine FHP u ime proteranih stanovnika Kukurovića pokreće postupak za naknadu štete i 2013. godine Viši sud u Beogradu utvrđuje odgovornost Srbije za ratni zločin na teritoriji Sandžaka. Međutim, Apelacioni sud tu presudu ukida i vraća predmet na ponovno suđenje, nakon čega Viši sud menja svoj prvobitni stav, što Apelacioni sud ovog puta potvrđuje. Deca jednog od oštećenih, Mušana Husovića, pokreću postupak za naknadu nematerijalne štete zbog gubitka oca, ali njihov zahtev odbijaju i Ustavni sud i Evropski sud za ljudska prava, koji se pozivao na to što u vreme izvršenja krivičnog dela Srbija nije bila potpisnica Evropske konvencije o ljudskim pravima.33
Osim FHP-a i Sandžački odbor za zaštitu ljudskih prava i sloboda je podnosio krivične prijave zbog torture činjene tokom devedesetih. Sandžački odbor je podneo ukupno 33 krivične prijave zbog torture nad Bošnjacima u Sandžaku u periodu od 1991. do 1995. godine, od čega su procesuirane svega dve.34
Ubistva u slučajevima Sjeverina i Štrbaca nisu se dogodila na teritoriji Srbije, već na tlu susedne države BiH. Žrtve nemaju telesno oštećenje od najmanje 50% jer većina žrtava nikada nije ni nađena ili je nađena mrtva. Ove zločine nije počinila neprijateljska vojska, bar ne ona koju zvanična država Srbija smatra neprijateljskom, a njihove žrtve nisu žrtve oslobodilačkih ratova jer vladajući narativ kaže da Srbija u to vreme i nije bila u ratu.35Imajući sve to u vidu, jasno je zbog čega su žrtve zločina u Sandžaku i njihove porodice nevidljive vlastima Republike Srbije.
Zločini u Sjeverinu i Štrpcima obeležavaju se uličnim akcijama u Beogradu koje organizuju nevladine organizacije poput FHP-a, Žena u crnom i Inicijative mladih za ljudska prava. U Sjeverinu i Štrpcima lokalne vlasti i islamska zajednica organizuju komemoracije kojima prisustvuju i članovi porodica žrtava i predstavnici nevladinih organizacija.
U Prijepolju je 2009. godine podignut spomenik sa natpisom „Ko u ovoj zemlji zaboravi stanicu Štrpci i 27. februar 1993. odustao je od budućnosti”. Spomenik su podigle prijepoljske vlasti, a na njemu su upisana samo imena stradalih Prijepoljčana, ali ne i žrtava iz drugih mesta. Predsednik opštine Prijepolje, Dragoljub Zindović, u razgovoru za Radio Slobodna Evropa, ističe da je grad platio memorijal za ljude iz Prijepolja, da „nema nikakve logike da upisujemo ime crnca ne znam iz koje zemlje koji je stradao u Bosni i Hercegovini” i da postojanje spomenika za svih dvadeset žrtava podignutog 2016. u Bijelom Polju samo ide u prilog njegovom stavu da nema potrebe navoditi imena svih žrtava.36Centar za zaštitu ljudskih prava i toleranciju – Polimlje, zajedno sa drugim nevladinim organizacijama i pojedincima, traži da se na spomenik ispišu imena svih žrtava, smatrajući da je nelogično i nehumano razdvajati ih.37
Opština Priboj i Medžlis islamske zajednice su u Sjeverinu 2015. godine podigli spomenik žrtvama otmice. Predsednik opštine Priboj iz redova Srpske napredne stranke, Lazar Rvović, smatra da je to „jedan od retkih spomenika u bivšoj Jugoslaviji, koji ne širi mržnju, već sve opominje i spaja. Mi, nažalost, živimo na prostoru koji je opterećen viškom istorije. I nismo energiju u dovoljnoj meri trošili želeći da promenimo prošlost.”38
U novobeogradskom bloku 23 (Opština Novi Beograd, Beograd), na zgradi u kojoj je stanovao, 2016. godine podignuta je ploča Tomi Buzovu, otetom na stanici u Štrpcima, jedinom putniku koji se usprotivio izvođenju Bošnjaka, i koji je zbog toga, takođe otet. Ploču je postavio predsednik beogradske opštine Novi Beograd Aleksandar Šapić, a na njoj piše „U znak sećaja na humanost i hrabrost” bez pominjanja događaja u kojima se ta humanost i hrabrost ispoljila.
Ljuljavere Đikoli (opština Peć, Kosovo) svedoči o pronalasku tela muža Besima u masovnoj grobnici u Batajnici koga su komšije Srbi 1999. godine ubilI pred njom.
Šemsije Mirena iz Nakarada (opština Kosovo Polje) govori o traganju za telima članova svoje porodice i tome kako su ona prenošena iz primarne masovne grobnice na Kosovu u masovnu grobnicu u Batajnici.