Rezultat oružanih sukoba na području bivše SFR Jugoslavije u periodu od 1991. do 2001. godine je nasilna smrt 130 hiljada osoba, više miliona proteranih, dok se više od 10 hiljada ljudi i dalje vodi kao nestalo. Zvaničnici i institucije Republike Srbije od početka ratnih sukoba do danas, uz retke izuzetke, negiraju učešće oružanih snaga SRJ i Srbije u ratnim sukobima u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini, na teritoriji Kosova kao i postojanje ratnih zločina na teritoriji Srbije koji su usko povezani sa ovim oružanim sukobima.
Kao kontrapunkt zaboravu na ratna dešavanja u Srbiji tokom devedesetih godina, sajt ratusrbiji.rs ima za cilj da informiše i obrazuje sve zainteresovane o postojanju tajnih masovnih grobnica, logora i torture, ubistava i progona nad pripadnicima manjina, prisilnih mobilizacija, zločinima paravojnih jedinica, kršenjima ljudskih prava na jugu Srbije, kao i antiratnom pokretu od 1991. do 2001. godine.
Sajt ratusrbiji.rs nastao je uz podršku Ministarstva spoljnih poslova Savezne Republike Nemačke.
Prvi oružani sukobi na prostoru bivše Jugoslavije počeli su u junu 1991. godine između Jugoslovenske narodne armije (JNA) i Teritorijalne odbrane Slovenije. JNA je bila deo oružanih snaga Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ) i bila je dužna da štiti nezavisnost, suverentitet, teritorijalnu celokupnost i društveno uređenje SFRJ.1
Političke promene u zemlji počele su da se dešavaju od dolaska Slobodan Miloševića na čelo Saveza komunista Srbije 1987. godine. On je uz pomoć SK Srbije, uspeo da smeni komunistička rukovodstva u autonomnim pokrajinama Kosovo i Vojvodina, kao i u Crnoj Gori. Takođe je i ustavnim amandmanima 1989. smanio ovlašćenja autonomnim pokrajinama. Na taj način, osigurao je četiri sigurna glasa u Predsedništvu SFRJ i preglasavao druge republike po svakom pitanju. Nezadovoljni ovim stanjem, Slovenija i Hrvatska su napustili Predsedništvo SFRJ. U narednima mesecima to će učiniti Bosna i Hercegovina, kao i Makedonija. Od tog momenta, Predsedništvo SFRJ je postalo “krnje”, a ostali su samo delegati Srbije, Crne Gore, Vojvodine i Kosova.
Nakon desetodnevnog rata, JNA se povukla iz Slovenije. Sukobi u Hrvatskoj su počeli već u aprilu 1991, a nakon nekoliko meseci su se intenzivirali na području istočne Slavonije. Tokom opsade Vukovara, JNA je još uvek postojala, ali njena uloga se menjala. Na početku sukoba ona se postavljala kao tampon zona između dve sukobljene strane, da bi već od leta 1991. otvoreno stala na stranu srpskih snaga u Hrvatskoj.2
Opsada Vukovara je karakteristična i po pojavi nelegalnih paravojnih formacija iz Srbije, koje su učestvovale u masovnim kršenjima ljudskih prava, a i bili direktni izvršioci zločina na Ovčari.
Usled mobilizacijske krize koja je počela 1991, veliki broj regruta odbio je da pristupi JNA iz više razloga: nije se znalo za koga JNA ratuje, da li je Srbija uopšte u ratu, neki jednostavno nisu hteli da sa petokrakom idu u rat, a i redukovana je popuna regrutima iz drugih republika.3 Slobodan Milošević je iskoristio priliku da opravda prisustvo paravojnih jedinica na ratištu u Hrvatskoj na sednici sa predsednicima skupština opština gradova u Srbiji, 16. marta 1991. godine. Tim povodm je rekao: „Ja sam naredio još juče mobilizaciju rezervnog sastava milicije. Dalje, angažovanje i formiranje novih snaga milicije, a vlada je dobila zadatak da pripremi odgovarajuće formacije koje će nas učiniti u svakom slučaju bezbednim, odnosno učiniti sposobnim da branimo interese naše republike, a bogami i interese srpskog naroda van Srbije…“4 Na početku rata, te “odgovarajuće formacije” koje spominje Milošević bile su Knindže pod komandom Dragana Vasiljkovića i Srpska dobrovoljačka garda pod komandom Željka Ražnatovića Arkana. Takođe, i neke stranke poput Srpske radikalne stranke i Srpskog pokreta obnove su slale svoje dobrovoljce na ratišta u Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu. Ovo nisu jedini primeri paravojnih formacija. Krajem 1991. ili početkom 1992. godine. su nastali Škorpioni koji su delovali na prostoru Hrvatske i BiH, a tokom rata na Kosovu bili su uključeni u redovnu jedinicu SAJ-a.
Prema izveštaju Ujedinjenih Nacija iz 1994. godine, 55 paravojnih jedinica iz Srbije su delovale na prostoru bivše Jugoslavije.5
Nakon sukoba na Plitvicama između krajiške i hrvatske policije, u kojem je na obe strane stradala po jedna osoba, Dragan Vasiljković, poznatiji kao Kapetan Dragan, je zajedno sa Frankom Simatovićem, tadašnjim operativcem Službe državne bezbednosti (SDB) krenuo iz Beograda za Knin.6 Tamo su se susreli sa Milanom Martićem, vođom srpskih policajaca iz Knina, koji ih je odveo u bazu krajiške milicije u selu Golubić kod Knina.7 Od kraja aprila ili početka maja pa do jula 1991. godine Milan Martić, Franko Simatović i Kapetan Dragan sarađivali su na uspostavljanju i funkcionisanju centra za obuku u Golubiću. Tokom tog perioda, Jovica Stanišić, načelnik Službe državne bezbednosti i Franko Simatović su finansirali obuku. Simatović je za centar takođe obezbeđivao gorivo, vozila, potrepštine i opremu.8 Ovim je zapravo udaren temelj Jedinici za specijalne operacije, koja će delovati u narednih dvanaest godina pod različitim imenima.
Obuka u Golubiću bila je vojnog karaktera i obuhvatala je obuku u rukovanju oružjem i postavljanju zaseda, kao i postupanje s ratnim zarobljenicima i civilima u oružanom sukobu. Obuka je u proseku trajala dvadesetak dana. Polaznici su obučavani u grupama od po 40 do 100. Ukupan broj pripadnika policije Srpske autonomne oblasti Krajine i Teritorijalne odbrane SAO Krajine koji su prošli obuku u Golubiću od aprila do avgusta 1991. godine iznosio je između 350 i 700. Oni koji su završili obuku u Golubiću osnivali bi nove jedinice i obučavali druge u SAO Krajini.9 Kapetan Dragan je izdvojio 63 najboljih koje je kasnije prebacio na Kninsku tvrđavu sa ciljem da nastavi da radi sa njima i od njih napravi instruktore koji bi kasnije mogli da obučavaju čitave oružane snage SAO Krajine.10
Kapetan Dragan i njegova jedinica je delovala na prostoru SAO Krajine sve do avgusta 1991. Do tada imali su nekoliko sukoba sa hrvatskom policijom oko Gline i Knina. Nakon sukoba sa Milanom Babićem, tadašnjim predsednikom Krajine, u avgustu 1991, Kapetan Dragan napušta RSK i vraća se u Srbiju. Republika Hrvatska je 2006. podigla optužnicu protiv njega za počinjene ratne zločine protiv civilnog stanovništva koja je podrazumevala mučenja ratnih zarobljenika na Kninskoj tvrđavi, kao i ubistvo civila u Glini i Bruškoj.11
Povezanost Željka Ražnatovića Arkana, komadanta Srpske dobrovoljačke garde sa Službama državne bezbednosti datira od vremena Staneta Dolanca, saveznog sekretara za unutrašnje poslove još 1980ih godina, koji je uveo praksu regrutovanja osuđenih lica za teška krivična dela za potrebe službe.12 Krajem osamdesetih, Arkan je dobio zadatak od strane SDB da stavi pod kontrolu grupe navijača Crvene Zvezde, koji su Miloševiću služili za raspirivanje nacionalizma na tribinama krajem osamdesetih i početkom devedesetih. Na taj način oformio je “Delije”, navijačku grupu koja i dalje deluje u Srbiji.13 Na taj način, dobio je i mesto u upravi fudbalskog kluba “Crvena Zvezda” u kojoj je sedeo i Radmilo Bogdanović, tadašnji ministar unutrašnjih poslova Srbije.14
SDG ili “Arkanovi tigrovi” nastao je od jezgra navijača fudbalskog kluba “Crvena Zvezda” iz Beograda, 11. oktobra 1990. godine u manastiru Pokajnica. Formirali su ga Željko Ražnatović Arkan i drugi, uključujući Nebojšu Ðorđevića, Sašu Pavlovića, Nenada Markovića i Dragana Petrovića.15
SDG se prvi put pojavljuje u Slavoniji u junu 1991, u Tenji pored Osijeka u Hrvatskoj.16 U Erdutu, selu u Hrvatskoj na granici sa Srbijom, uspostavili su svoj štab. Garda je blisko sarađivala sa Andrijom Biorčevićem koji je bio komandant Novosadskog korpusa Jugoslovenske narodne armije.17Nakon pada Vukovara u novembru 1991, SDG je zvanično postala deo Teritorijalne odbrane (TO) novoformirane Srpske autonomne oblasti Istočna Slavonija, Baranja i Zapadni Srem, a Željko Ražnatović bio je imenovan za savetnika za nacionalnu bezbednost Gorana Hadžića, predsednika SAO Istočne Slavonije, Baranje i Zapadnog Srema. Tačan broj pripadnika SDG-a nikada nije prelazio više od 300 pripadnika.18
Nakon ratovanja na slavonskom ratištu, SDG se prebacila u Bosnu i Hercegovinu gde je delovala na teritorijama Zvornika, Bijeljine i Brčkog u proleće 1992. godine.
Bijeljina je bila prva opština u Bosni i Hercegovini koju su 1992. godine zauzeli bosanski Srbi. Tim preuzimanjem vlasti uspostavljen je obrazac koji je kasnije ponavljan u drugim opštinama u severoistočnoj Bosni i Hercegovini. Prvo su iz Srbije stigle paravojne grupe ili takozvane “dobrovoljačke jedinice” i počele da zastrašuju i terorišu lokalno bošnjačko stanovništvo, kao i one Srbe koje su smatrali “nelojalnim”. Mnogi bošnjaci su ubijeni. Zbog toga su mnogi preostali bošnjaci na kraju otišli sa tog područja. U samom gradu Bijeljini prave borbe počele su 31. marta 1992. godine. U Bijeljinu su došli pripadnici paravojne jedinice Željka Ražnatovića i u saradnji s lokalnom paravojnom grupom pod komandom Mirka Blagojevića, preuzeli kontrolu nad važnim gradskim strukturama. Dana 1. ili 2. aprila 1992. godine, naoružani rezervisti JNA opkolili su grad, a na tom području viđene su kolone tenkova JNA i drugih vozila. Uprkos određenom otporu, srpske snage su brzo preuzele kontrolu nad Bijeljinom i već 4. aprila na dve džamije u gradu obešene su srpske zastave. Arkanovci su se smestili u zgradi lokalnog SDS-a i nekoliko dana, zajedno s redovnim policijskim patrolama, učestvovali u hapšenju članova predsedništva SDA u Bijeljini.19
Za vreme srpskog preuzimanja vlasti u Bijeljini, pripadnici srpskih paravojnih snaga ubili su najmanje 48 civila, od kojih su većina bili nesrbi. Od tih žrtava, 45 su bili nesrbi, a nijedna žrtva nije bila u uniformi.20
Neposredno pre sukoba u Zvorniku 8. aprila 1992. godine, u hotelu “Jezero” u Malom Zvorniku održan je sastanak o vojnom zauzimanju Zvornika, na kojem su učestvovali Marko Pavlović, general Savo Janković iz Tuzlanskog korpusa i pukovnik Tačić. JNA, konkretno, bataljon 336. motorizovane brigade pod komandom Dragana Obrenovića koji je takođe učestvovao u zauzimanju grada, obezbedili su “arkanovcima” tenkove, artiljeriju i minobacače.21 Dana 8. aprila 1992. godine ili približno tog datuma, pripadnici raznih srpskih snaga – policije, TO, JNA i arkanovci – izveli su napad na Zvornik, koji je, barem delimično, počeo s teritorije Srbije. U napadu 8. aprila 1992. godine ubijeni su brojni civili, a mnogi su napustili grad i otišli u pravcu Tuzle. Srpske snage zauzele su grad Zvornik za jedan dan. Tokom tog napada ubile su približno 20 civila koji nesrpske nacionalnosti.22
Nakon završetka rata 1995. godine, Srpska dobrovoljačka garda je rasformirana, Ražnatović je postao više politički aktivan pošto je oformio Stranku srpskog jedinstva još 1993. godine. Takođe, otvorio je veliki broj preduzeća u Srbiji. Kupio je i fudbalski klub “Obilić”.
Nakon raspuštanja SDG-a, jedan deo dobrovoljaca prešao je u Jedinicu za specijalne operacije, a drugi se vratio kriminalu.23
Željko Ražnatović je ubijen 15. januara 2000. godine u hotelu “Interkontinental” u Beogradu. Danas se zna ko su direktni izvršioci ubistva, ali se pozadina ubistva, kao ni organizator i motiv nikada nisu saznali. Javnost je obaveštana o postojanju optužnice protiv Arkana u martu 1999. godine, a tek nakon njegove smrti objavljen je sadržaj optužnice. Međunarodni krivični tribunal za bivšu Jugoslaviju teretio ga je za zločine u Sanskom Mostu koji su počinjeni u septembru 1995. godine.24
Tokom opsade grada Vukovara koja je započela na leto 1991, veliki broj dobrovoljaca iz Srbije došao je u istočnu Slavoniju na ratište. Jedan od dobrovoljaca bio je i Slobodan Medić Boca iz Šida, koji se zajedno sa bratom Aleksandrom Medićem uputio u Vukovar.25 Oni su zajedno sa svojim društvom iz Šida osnovali “Škorpione” krajem 1991. ili početkom 1992. godine.26
Ova jedinica je bila stacionirana u selu Đeletovci, opština Nijemci, gde su se nalazili izvori nafte i naftna polja.27Njihov zadatak bio je čuvanje naftnih polja i granice Srbije i Republike Srpske Krajine. Eksploatacija nafte iz Đeletovaca, ali i hrastovina koja se nalazila u obližnjim selima, služila je pre svega za ostvarivanje velikog profita koji je išao na ruku državi Srbiji. Sav promet je kontrolisala Služba državne bezbednosti, na čelu sa Stanišićem i Simatovićem, koji su veliki deo profita uzimali za državne potrebe, a sledeći na redu je bio Željko Ražnatović Arkan.28
Škorpioni su u svom sastavu imali komandu i dve čete, čitava jedinica brojala je između dvesta i četiristo ljudi, a oružje, uniformu, opremu i plate obezbeđivala je Naftna industrija Republike Srpske Krajine.29
U junu i julu 1995. godine, Jovica Stanišić i Franko Simatović poslali su Škorpione i SDG, pod komandom Vasilija Mijovića, funkcioniera SDB-a, na područje oko Trnova i na Treskavicu u zajednička dejstva s pripadnicima MUP-a Republike bosanskih Srba i VRS-a, gde su Škorpioni počinili zločine.30
Dana 17. jula 1995. godine u selu Trnovo kod Sarajeva (Bosna i Hercegovina), “Škorpioni” su streljali šest muškaraca bošnjačke nacionalnosti koji su zarobljeni samo nekoliko dana ranije u okviru napada VRS na zaštićenu zonu UN-a Srebrenicu. Ova ubistva su snimljena i sačuvana na video kaseti koja je pronađena u jednom video klubu u Šidu 2005. godine. Snimak sa video kasete je prikazan na suđenju Slobodanu Miloševiću.
Nakon završetka rata na području Hrvatske i Bosne i Hercegovine 1995. godine i potpisivanjem Erdutskog sporazuma između Hrvatske i predstavnika SRJ u kojem je Hrvatska htela da povrati svoje teritorije, a Srbija pristala na to u zamenu za garantovanje svih ljudskih i manjinskih prava Srbima koji su ostali da žive na tim područjima, Škorpioni su ostali bez posla obezbeđivanja naftnih polja u Đeletovcima. Više se nisu vodili kao pripadnici Srpske Vojske Krajine. Jedinica je opstala i van ratnih dejstava, a nakon 1995. godine ušli su u rezervni sastav Specijalne antiterorističke jedinice u sklopu MUP-a Srbije.31
Početkom NATO intervencija na Saveznu Republiku Jugoslaviju marta 1999. godine, Škorpioni su upućeni na teritoriju Kosova i 28. marta, u Podujevu, ušli su u prvu albansku kuću i ubili četrnaest civila albanske nacionalnosti, među kojima je bilo dece i žena. Samo petoro dece je preživelo.
Početak raspada Jugoslavije značio je i ekspanziju nacionalističkih ideja u svim državama SFRJ. Tako se u Srbiji 1991. godine pojavila ekstremno desničarska Srpska radikalna stranka, na čelu sa Vojislavom Šešeljom.
Vojislav Šešelj se početkom 1990ih prvo istakao kao predsednik Srpskog slobodarskog pokreta, koja je bila marginalna politička organizacija sa idejom da svi Srbi treba da žive u jednoj državi.32Ova organizacija bila je izuzetno antikomunistički nastrojena, sa ciljem da “obnovi nacionalno, duhovno, kulturno, ekonomsko i političko jedinstvo srpskog naroda, za puno međusobno razumevanje i solidarnost Srba vernika i Srba ateista, za bratsku slogu Srba pravoslavaca, Srba muslimana, Srba katolika i Srba protestanata.”33
Iako mala, ova organizacija nije dugo postojala. U martu 1990. veliki broj članova prešao je u Srpski pokret obnove, kojI su zajedno osnovali Vuk Drašković i Vojislav Šešelj. Već posle nekoliko meseci od nastanka SPO-a, u junu 1990. došlo je do podele i sukoba unutar stranke, te jedna frakcija na čelu sa Vojislavom Šešeljom osniva novu organizaciju – Srpski četnički pokret.34Njihov program jasno precizira teritorije koje bi trebalo da obuhvataju teritoriju Velike Srbije: čitava teritorija današnje Srbije i Kosova sa zapadnim granicama Karlovac-Karlobag-Ogulin-Virovitica.35Svakodnevni govor mržnje prema nacionalnim manjinama, a posebno prema Hrvatima, doneo je Vojislavu Šešelju veliku popularnost među stanovništvom u Srbiji. Na predsedničkim izborima u Srbiji u decembru 1990. osvojio je peto mesto, sa malo više od 96 hiljada glasova.36
Već 23. februara 1991, Srpski četnički pokret ujedinjuje se sa velikim brojem lokalnih odbora Narodne radikalne stranke, na čijem čelu je bio Tomislav Nikolić, u Srpsku radikalnu stranku. Njen program bio je identičan programu Srpskog četničkog pokreta. Prva tačka tog programa podrazumevala je: “obnavljanje slobodne, nezavisne i demokratske države na Balkanu koja će obuhvatiti celokupno srpstvo, sve srpske zemlje, što znači da će u svojim granicama imati pored sadašnje oktroisane srbijanske federalne jedinice, srpsku Makedoniju, srpsku Crnu Goru, srpsku Bosnu, srpsku Hercegovinu, srpski Dubrovnik, srpsku Dalmaciju, srpsku Liku, srpski Kordun, srpsku Baniju, srpsku Slavoniju i srpsku Baranju.”37Ciljeve koji su proklamovani u programu nije bilo moguće ostvariti bez masovnih kršenja ljudskih prava.
Srpska radikalna stranka osniva krizni štab na čelu sa Ljubišom Petkovićem sa ciljem “da pomogne i zaštiti srpski narod gde god je ugrožen”.38 Dva dana nakon što je “krnje” Predsedništvo SFRJ utvrdilo da postoji “neposredna ratna opasnost na teritoriji SFRJ”, 3. oktobra 1991. godine, krizni štab postao je ratni štab, a Vojislav Šešelj je uklonio Ljubišu Petkovića sa ove funkcije jer se pokazalo da je on “agent Službe državne bezbednosti Srbije”.39
U maju 1991. godine, dolazi do prvih sukoba na teritoriji istočne Slavonije, preciznije u Borovu selu. U tom sukobu učestvovali su dobrovoljci Srpske radikalne stranke kao, koji su kao dobrovoljci došli na slavonsko ratište regrutacijom preko lokalnih odbora u Srbiji, Hrvatskoj i Bosni. Oni su na slavonsko ratište došli uz prećutno odobrenje vlasti Republike Srbije, a bili su nazvani “četnici” ili “šešeljevci”.40 Oni su u velikoj većini slučajeva bili deo već postojećih struktura Teritorijalne odbrane (TO).
Vojislav Šešelj je u izjavama koje je davao domaćim i stranim medijima tvrdio da su dobrovoljci SRS delovali potpuno nezavisno.41 Međutim, povremeno je davao izjave iz kojih je moglo da se utvrdi da je on bio direktno povezan sa dobrovoljcima tako što je ove jedinice obilazio na ratištu.42 Sa druge strane, Ljubiša Petković koji je bio na čelu kriznog štaba, imao je veoma bliske veze sa Ljubomirom Domazetovićem, koji je u to vreme bio načelnik Treće uprave pri Generalštabu oružanih snaga SFRJ.43 Takođe, postojale su i bliske veze kriznog štaba SRS sa komadantom Novosadskog korpusa JNA Andrijom Biorčevićem.
Obuka dobrovoljaca SRS vršena je u kasarni u Bubanj Potoku, kasarni “4. juli” (Voždovac) i kasarni “Maršal Tito” (Topčider), kao i u Centru za obuku u Prigrevici (kod Apatina), kojim je rukovodio Jovo Ostojić, bliski saradnik Vojislava Šešelja i član Srpske radikalne stranke.44 U kasarni u Bubanj Potoku dobrovoljci su dobijali uniforme, oružje i municiju. Iako su dobrovoljci SRS bili integrisani u jedinice lokalnog srpskog TO i bili pod komandom JNA, što pokazuje dokumentacija koja se odnosi na operacije u Hrvatskoj i BiH, izjave dobrovoljaca SRS pokazuju da je ratni štab SRS dobrovoljcima u nekim slučajevima izdavao naredbe i razmenjivao operativne informacije o učešću na ratištu.45 Pored Borova sela, pripadnici ovih formacija u Hrvatskoj su učestvovali u borbama u Tenji, Silašu, Voćinu, Vukovaru, gde su počinili ratne zločine. U Vukovaru su delovali u sastavu i pod komandom dva lokalna srpska odreda TO – Petrova Gora i Leva Supoderica, koji su do 21. novembra 1991 (ubistva hrvatskih zarobljenika na Ovčari) bili potčinjeni JNA.46
Na području Bosne i Hercegovine, JNA 1991. učestvuje u preuzimanju vlasti u opštinama u kojima su Srbi bili većina. Dobrovoljci SRS iz Srbije, kao i lokalni pripadnici SRS, zajedno sa drugim paravojnim jedinicama iz Srbije, učestvovali su u preuzimanju vlasti u Zvorniku, Bijeljini, Bosanskom Šamcu i Brčkom. U svakoj od navedenih opština počinjeni su zločini nad civilnim stanovništvom.
Alma Pecković, ćerka Ajše Šabanović, ubijene u Bijeljini 2. aprila 1992. godine, 14. januara 2016. godine, u izjavi za dnevni list “Danas”, opisala je kako su izgledali ti dani: “U međuvremenu, tog 2. aprila na Radio Bijeljini čuo se proglas da sve mjesne zajednice organizovano skupe sve naoružanje i da se ono preda u SUP. U našoj ulici je bilo tri lovačke puške i dva pištolja sa urednim dozvolama. To smo skupili, i moj muž je riješio zajedno sa još dvojicom momaka iz ulice da odu sa autom i bijelom zastavom do SUP-a i to predaju. Muž mi je kasnije rekao da je to uradio zbog toga kako bi tamo nekoga sreo u policiji i provjerio tu informaciju koju su mu rekli… Otišao je tamo i stvarno iz policije su mu dali dva policajca i auto da sjedne i da ode na lice mjesta i da provjeri tu informaciju, jer navodno ni oni nisu bili sigurni a nisu ni znali. Kad je stigao sa policijskim autom i dva policajca, koji su bili korektni, na lice mjesta uvjerio se da je na trotoaru ležala moja majka u bijelom džemperu, koju je prepoznao, i muškarac u kožnoj jakni kojeg je takođe prepoznao, a bio je to Abdurahman Pajaziti, vlasnik buregdžijske radnje koja je bila do kuće mojih roditelja. Treću žensku osoba koja je ležala na istom mjestu moj muž nije prepoznao, a bila je to supruga Abdurahmana, tek ćemo kasnije saznati… Kad je ponovo stigao do SUP-a, tamo ga je čekao izvjesni Pero Simić, novinar, koji je tražio od njega neki razgovor ili da da neki proglas preko Radio Bijeljine, kako je navodno u Bijeljini sve sigurno i čisto. On je taj intervju izbjegao ni sam se ne sjeća kako, i vratio se kući sav potresen i isprepadan… Odmah posle njegovog dolaska krenuli smo prema kasarni a za nama onako spontano još mještana naše ulice u kojoj smo živjeli smatrajućii znajući da moj muž tamo radi i da će ako budu tamo, biti možda malo više zaštićeniji. Došli smo nekako do kasarne i tu su nas zaustavili maskirani civili, naoružani do zuba, pripadnici Srpske radikalne stranke koji su na glavama imali kape sa kokardama. Nisu nas puno maltretirali, psovali su samo „balijsku majku“ i rekli da se vratimo odakle smo došli. Nismo imali drugog izbora i krenuli smo nazad. Usput nas je zaustavio naš kućni prijatelj Mire Hanušić i odveo nas kod njega da se ne bi izlagali daljoj opasnosti jer je naša kuća bila udaljena dva kilometra. Prihvatili smo to i ostali kod njega do nedelje, 5. aprila.
U međuvremenu se čuo ponovo proglas na Radio Bijeljini da se može otići do gradske bolnice i tamo pronaći i pokupiti nastradali u navodnim uličnim borbama. Moj muž i ja smo krenuli prvo kod moje tetke koja živi u blizini kuće mojih roditelja. Imala sam neki poseban strah i predosjećaj i stalno sam pitala muža je li on zna nešto, pošto se u kući mojih roditelja niko nije mi javljao na telefon od četvrtka prije podne. Tješio me je i ujedno pripremao za najgore, ali mi nije ništa rekao. Kad sam se približila tetkinoj kući, čini mi se da mi je sve bilo jasno. Ušla sam unutra i izgovorila samo: tetka, jesu li svi… Ona je samo zapomagala i bilo mi je sve jasno… Više ne znam šta je bilo sa mnom.
Posle je muž otišao i pokupio ih ispred mrtvačnice gradske bolnice. Tamo su ležali na travi pokriveni bijelim čaršafom a bilo ih je po priči mog muža oko tridesetak… Tu se našao čovjek iz pogrebnog koji mu je dao plastične vreće i on je uz pomoć nekih prijatelja koji su se našli tu tražeći svoje mrtve uspio pokupiti i prevesti do porodične kuće gdje su i pobijeni. Uspio je nekako sakupiti komšije i nešto rodbine i sahraniti ih na obližnjem groblju. Bilo ih je toliko da skoro nije imao ko nositi te mrtve do njihovog posljednjeg boravišta. Rekao mi je i to da skoro nije mogao prepoznati oca od udaraca i ozljeda a da je bratu falilo skoro pola glave, najvjerovatnije pogotkom metka iz snajpera. Nađen je u džamijskom dvorištu preko puta naše kuće kao i komšija Muhamed… U dvorištu naše kuće bili su još po priči preživjelih svjedoka još nekolicina ubijenih, zapravo svi članovi porodice Pajazit, kao i dva radnika.
Preživjeli iz podruma naše kuće su mi kasnije rekli da su izlazeći napolje vidjeli izvjesnog Mirka Simića, naoružanog i sa kokardom na glavi. Stajao je na trotoaru sa još dvojicom pripadnika četničkog pokreta. Bio je tu i izvjesni Brano Šumar, kojeg su prepoznali, a ostali koji su učestvovali u ovim gnusnim i svirepim ubistvima bili su pripadnici Srpske dobrovoljačke garde – arkanovci.”47
Saranda, Fatos, Genc, Jehona i Ljirije Bogujevci su imena petoro dece koji su preživeli podujevački zločin, sa teškim telesnim povredama. Nakon 28. marta 1999. godine i ubistva 14 članova njihove porodice, prebačeni su u Prištinu na lečenje, a zatim i u Mančester (Velika Britanija).
Preživeli članovi porodice Bogujevci su u nekoliko navrata javno ispričali svoju priču: “Policijski auto se zaustavio ispred naše kuće. Napustili smo dom i premestili se dublje u baštu. Nešto kasnije pojavili su se vojnici i izveli nas napolje. Otac i ujak u tom trenutku nisu bili sa nama, krili su se u gradu, nadajući se da ćemo mi biti bezbedni, jer su ostale samo žene i deca. Vojnici su nas poveli u susednu baštu. Sve vreme su nas psovali i vikali na nas. Na ulici ispred policijske stanice su nas postrojili. Sa nama je bio i otac Enver Durićija, koji je bio u sedamdesetim godinama. Potom su nas vratili u baštu i tada smo videli moju majku koja je bila ustreljena. Tamo je bilo i dece, molili su da njima ne učine ništa nažao. Međutim, oni su počeli da pucaju na nas”.48
Vilim Karlović jedan je od svedoka koji su svedočili na suđenju Vojislavu Šešelju pred MKSJ. Karlović se u nekom trenutku opsade Vukovara sklonio u vukovarsku bolnicu, misleći da je tu najbezbedniji. Iz bolnice je, međutim, izveden 20. novembra ujutro i zajedno sa još oko 300 hrvatskih vojnika i ranjenika autobusima odvezen u kasarnu JNA, odakle je većina zarobljenih prebačena do hangara na poljoprivrednom dobru Ovčara. Tamo je, kaže, oformljen špalir od oko 150 ljudi koji su rukama, nogama, kundacima i šipkama tukli zarobljenike pri ulasku u hangar. Karlović kaže da su u tome prednjačili “četnici”, ali su učestvovali i vojnici JNA i “teritorijalci”. Dok je čekao da uđe u hangar svedok je počeo razgovor sa izvesnim vojnikom JNA koji se predstavio kao “Štuka”. Kada se ispostavilo da imaju zajedničkog poznanika, svedok ga je pitao može li nekako da mu pomogne. Iako se prvo opirao, “Štuka” je uz pomoć jednog kapetana JNA izveo Karlovića iz hangara. “Štukino” pravo ime je, inače, Spasoje Petković i na suđenju za Ovčaru pred beogradskim Većem za ratne zločine mu je dodeljen status “svedoka-saradnika”. Karlović je sa Ovčare odveden u preduzeće Modateks, gde je prenoćio, da bi ujutro 21. novembra bio prebačen na Velepromet gde je sa još 20 Hrvata zatvoren u zgradu koju su zvali “Stolarija”. Tog dana su, po njegovom sećanju, “četnici” izveli iz prostorije i potom ubili dva srednovečna čoveka i jednog dečaka od 12-13 godina. Karlović nije ulazio u to kojoj su jedinici pripadali dobrovoljci koje je nazivao “četnicima”, osim što je opisao da su to bili vojnici sa šajkačama, šubarama i kokardama, za koje je verovao da ih regrutuje Srpska radikalna stranka. Svedok je ispričao da su ga 21. novembra predveče tri “četnika” odvela iz Veleprometa u jednu kuću u vukovarksom naselju Petrova Gora. Tu ga je dočekalo 20 četnika koji su odmah počeli da ga biju i pale svećama. U maltretiranju su se naročito istakli dobrovoljci pod nadimcima “Belgija” i “Čeda”, a izvesni Miljan ili Smiljan mu je razbio flašu o glavu i njome ga isekao po telu. Sve vreme, u kući se nalazila i žena koja je nagovarala “četnike” da ga siluju, a Karlović nije siguran da li joj je ime Daca ili Jaca.49
Saranda Bogujevci iz Podujeva svedoči o ubistvu 14 žena i dece iz porodica Bogujevci i Durići, 28. marta 1999. godine u Podujevu. Među ubijenima je bilo 8 članova njene uže porodice. Saranda je tom prilikom je teško ranjena. Imala je 14 godina.
Semira Ibrahimovića, čijeg su oca ubili pripadnici paravojne jedinice Škorpioni, svedoči o zločinima koje su pripadnici te jedinice počinili u Trnovu (BiH) u julu 1995. godine.
Jusuf Trbić, Bošnjak iz Bijeljine, svedoči o tome kako su ga pripadnici Srpske dobrovoljačke garde mučili i tukli u aprilu 1992. godine.
Dragan Vasiljković, komadant Knindži, osuđen je u Hrvatskoj na trinaest i po godina zatvora za ratne zločine nad hrvatskim civilima i ratnim zarobljenicima. Proglašen je krivim da je u junu i julu 1991. godine, počinio zločine na kninskoj tvrđavi, gde su zlostavljani hrvatski policajci i vojnici, kao i da je učestvovao u napadu na policijsku stanicu u Glini i okolnim selima u julu 1991. godine, kada su ubijeni jedan civil i jedan novinar.50Nakon odslužene kazne, pušten je iz zatvora 28. marta 2020. godine.
Za zločine u Bijeljini, pripadnici Srpske dobrovoljačke garde nikada nisu odgovorali. Alma Pečković podnela je krivičnu prijavu protiv NN lica Tužilaštvu za ratne zločine u Srbiji. U medijima postoji informacija da je čovek sa čuvene fotografije Rona Haviva, gde vojnik udara Ajšu Šabanović koja mrtva leži na trotoaru, Srđan Golubović. On je bio uhapšen u Beogradu 2012. godine zbog posedovanja droge.
Četiri godine nakon zločina u Podujevu, počelo je suđenje Saši Cvjetanu, pripadniku “Škorpiona”, pred Okružnim sudom u Beogradu. Petoro preživele dece svedočilo je u ovom postupku, a 2005. godine Saša Cvjetan je pravosnažno osuđen na dvadeset godina zatvora za učestvovanje u ubistvu četrneast albanskih civila i teško ranjavanje petoro dece.51Iako se nikada nije pokajao za zločine koje je počinio, Saša Cvjetan je 22. marta 2018. godine, pušten na slobodu nakon odslužene dve trećine kazne.52
Druge pripadnike Škorpiona koji su takođe učestvovali u ovom zločinu, Željka Đukića, Dragana Medića i Dragana Borojevića, 2010. godine, odeljenje Višeg suda za ratne zločine u Beogradu, pravosnažno je osudilo na po dvadeset godina zatvora, a Miodraga Šolaju na petnaest godina zatvora.53Dejan Demirović, koji je pobegao u Kanadu još 2001. godine, izručen je Srbiji četiri godine kasnije i postao svedok-saradnik u navedenom postupku.
Suđenje za streljanje 200 ratnih zarobljenika na poljoprivrednom dobru “Ovčara”, kod Vukovara, u kojem su učestvovali pripadnici TO Vukovara i dobrovoljačke jedinice “Leva supoderica”, počelo je u martu 2004. godine. Prva prvostepena presuda je doneta 2005. godine i ubrzo je ukinuta, pa je u ponovljenom suđenju doneta nova prvostepena presuda 2009. godine. Apelacioni sud je 2010. godine pravnosnažno okončao postupak i deo optuženih osudio na kazne zatvora u rasponu od 5 do 20 godina, a petoricu je oslobodio. Vrhovni kasacioni sud ukinuo je 2014. godine pravnosnažnu presudu i predmet vratio Apelacionom sudu na ponovno odlučivanje.54
Poslednjom pravnosnažnom presudom Apelacionog suda, donetom 24. novembra 2017. godine (o kojoj je javnost obaveštena 12. januara 2018. godine), potvrđena je prvostepena presuda u odnosu na optužene Miroljuba Vujovića, Stanka Vujanovića, Predraga Milojevića (20 godina) i Gorana Mugošu (5 godina); Miroslavu Đankoviću i Ivanu Atanasijeviću kazna je smanjena sa 20 na po 15 godina zatvora, a Saši Radaku na pet godina zatvora. Nadi Kalabi pooštrena je kazna sa devet na 11 godina. Oslobođeni su Milan Vojnović, Jovica Perić, Milan Lančužanin i Predrag Dragović, koji su prvostepeno bili osuđeni na 15, 13, šest i pet godina zatvora. Đorđe Šošić je tokom postupka pred Apelacionim sudom preminuo.55
Protiv Vojislava Šešelja vodio se postupak pred Međunarodnim krivičnim tribunalom za bivšu Jugoslaviju (MKSJ) od 2003. godine. Oslobođen je 2016. godine prvostepenom presudom, a dve godine kasnije Žalbeno veće Mehanizma za međunarodne krivične tribunale ukinulo je ovu presudu i osudilo Šešelja na deset godina zatvora za prisilnu deporataciju i podsticanje deportacije Hrvata iz Vojvodine.56
Dvadeset pet godina nakon rata, Srpska radikalna stranka i dalje postoji i deluje. Program u kome pozivaju na stvaranje Velike Srbije se nije promenio57, a nakon izlaska iz zatvora Vojislav Šešelj nastavio je sa govorom mržnje prema nacionalnim manjinama, pogotovo prema Albancima i Hrvatima. Na parlamentarnim izborima 2016. osvojili su preko 300 hiljada glasova i malo više od 8 posto podrške građana Srbije.58
Iako osuđen za ratne zločine, Vojislav Šešelj je i dalje narodni poslanik, što je protivno Zakonu o izboru narodnih poslanika, gde se u članu 88 navodi da poslaniku prestaje mandat ukoliko “je pravosnažnom sudskom odlukom osuđen na kaznu zatvora bezuslovno u trajanju od najmanje šest meseci”.59 Umesto inicijativa koje bi obeležile ubistva i proterivanje Hrvata u Vojvodini, Vojislav Šešelj je otkupio zemljište na mestu zločina, a u mestu Hrtkovci je održana glavna skupština SRS-a 2018. godine.
U senci obeleževanja godišnjica od početka NATO intervencije 24. marta, ostaju zločini koji su se dogodili nad kosovskim Albancima, a koji su se intenzivirali u periodu od 24. marta do kraja maja 1999. godine. Tako se državni vrh Srbije danas ne seća porodice Bogujevci, iako je kroz presudu o naknadi štete iz 2016. godine država Srbija priznala da je odgovorna za ovaj zločin. 60
U Kulturnom centru Beograda 2013. godine otvorena je izložba u produkciji Hartefakt fonda pod nazivom „Bogujevci/ vizuelna istorija, omaž svim porodicama i žrtvama rata“, koju su zajednički osmislili i realizovali Saranda, Fatos i Jehona Bogujevci.
Izložba se sastoji iz četiri povezane celine: dnevne sobe, bolnice, porodičnog stabla i sudnice i pokušaj je da se ispriča priča o masakru, patnji, oporavku, ali i želji za istinom i pravdom. Na poziv Nataše Kandić, osnivačice Fonda za humanitarno pravo, na izložbu su došli tadašnji komandant SAJ-a Spasoje Vulević, kao i doktor Dragan Marković, takođe pripadnik SAJ-a, koji su spasili petoro dece iz Podujeva. Izložba je izazvala veliki broj reakcija u Srbiji, a posetio je i Ivica Dačić, tadašnji premijer Srbije.
Komemorativne prakse civilnog sektora, aktivista i porodica žrtava poput uličnih akcija, izložbi, predloga za postavljanje tradicionalnih spomenika i predstavljanja publikacija koje govore o zločinima paravojnih formacija ostaju jedini vid sećanja usled monopola države Srbije nad memorijalizacijom žrtava tokom ratnog raspada Jugoslavije. Ovaj monopol se najviše ogleda u postojanju Zakona o ratnim memorijalima od 2018. godine koji zabranjuje prakse sećanja koje nisu u skladu sa “oslobodilačkom tradicijom srpskog naroda”. Shodno tome, zločini paravojnih jedinica se predstavljaju kao pojedinačni inicidenti, od kojih se zvaničnici Srbije danas ograđuju, ali ne priznaju odgovornost za formiranje, snadbevanje i kontrolu jedinica čije žrtve – sem reparacija u slučaju Bogujevci – nemaju pravo na simbolično ni materijalno obeležje, kao ni obeštećenje.