Rezultat oružanih sukoba na području bivše SFR Jugoslavije u periodu od 1991. do 2001. godine je nasilna smrt 130 hiljada osoba, više miliona proteranih, dok se više od 10 hiljada ljudi i dalje vodi kao nestalo. Zvaničnici i institucije Republike Srbije od početka ratnih sukoba do danas, uz retke izuzetke, negiraju učešće oružanih snaga SRJ i Srbije u ratnim sukobima u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini, na teritoriji Kosova kao i postojanje ratnih zločina na teritoriji Srbije koji su usko povezani sa ovim oružanim sukobima.
Kao kontrapunkt zaboravu na ratna dešavanja u Srbiji tokom devedesetih godina, sajt ratusrbiji.rs ima za cilj da informiše i obrazuje sve zainteresovane o postojanju tajnih masovnih grobnica, logora i torture, ubistava i progona nad pripadnicima manjina, prisilnih mobilizacija, zločinima paravojnih jedinica, kršenjima ljudskih prava na jugu Srbije, kao i antiratnom pokretu od 1991. do 2001. godine.
Sajt ratusrbiji.rs nastao je uz podršku Ministarstva spoljnih poslova Savezne Republike Nemačke.
Tokom 1990. godine i u Hrvatskoj i u Srbiji su održani prvi višestranački izbori. Na izborima u Hrvatskoj je pobedila nacionalistička stranka Hrvatska demokratska zajednica (HDZ) na čijem se čelu nalazio Franjo Tuđman. Dana 30. maja, Tuđman je postao predsednik predsedništva Socijalističke Republike Hrvatske i tom prilikom izrazio svoj stav o nezavisnosti Hrvatske i potrebi njenog istupanja iz Socijalističke federativne republike Jugoslavije (SFRJ). Istovremeno, u Srbiji je pobedu odnela druga nacionalistička stranka, odnosno Socijalistička partija Srbije (SPS) Slobodana Miloševića.
Srpsko nacionalno veće je 16. avgusta iste godine pozvalo na referendum o autonomiji Srba u Hrvatskoj. Hrvatska vlada je referendum proglasila neustavnim, a zatim se uputila ka gradovima na području Krajine sa većinskim srpskim stanovništvom, ne bi li uklonila oružje iz stanica javne bezbednosti. Srpsko stanovništvo je na to odgovorilo postavljanjem barikada u vidu balvana po putu.1Nakon toga, u proleće naredne, 1991. godine, došlo je do incidenta na Plitvičkim jezerima 31. marta koji je, simbolično, odneo živote jednog Srbina i jednog Hrvata. Zatim dolazi i do sukoba u Borovu Selu, 2. maja 1991. godine, kada su hrvatski policajci pokušali da ponovo uspostave vlast, nakon što su se u ovom mestu u aprilu te godine pojavili dobrovoljci Srpske radikalne stranke (SRS) i paravojne formacije Dušan Silni.
Od leta 1991. Jugoslovenska narodna armija (JNA), kako se konstatuje u dosijeu Zločini nad Hrvatima u Vojvodini Fonda za humanitarno pravo (FHP),2postaje vojska koja je otvoreno stala na srpsku stranu i započela granatiranje hrvatskih gradova. Granatiranje i opsada Vukovara trajali su 87 dana, od avgusta do novembra 1991. godine.
U ratu u Hrvatskoj, osim JNA, učestvuju i dobrovoljci SRS Vojislava Šešelja. SRS nastaje tako što Srpskom četničkom pokretu, osnovanom 1990. godine, pokretu koji nije uspeo da se registruje kao stranka, Šešelj početkom 1991. godine pripaja odbore Narodne radikalne stranke.3SRS vrši mobilizaciju i šalje dobrovoljce na ratište, gde oni uglavnom bivaju raspoređeni u jedinice Teritorijalne odbrane (TO) ili manje dobrovoljačke sastave. Dobrovoljci nisu nužno bili i članovi SRS-a, a SRS, odnosno njeni stranački organi, ne učestvuju u ratu. Od juna 1991. godine Šešelj postaje narodni poslanik u Skupštini Republike Srbije4, a tokom 1992. formira i manjinsku vladu sa Miloševićem i SPS-om.5
Nacionalistička i velikosrpska retorika Vojislava Šešelja je proizvela etničko čišćenje, progon i prisilno premeštanje vojvođanskih Hrvata, koje su na terenu izvršavale pristalice njegove stranke. Simpatizeri i članovi Šešeljeve stranke, zajedno sa drugim paravojnim formacijama poput Arkanovih Tigrova, ali i Ministarstvom unutrašnjih poslova (MUP) i Resorom državne bezbednosti (RDB) zastrašivale su i maltretirale Hrvate u Vojvodini već od 1990, pa sve do 1995. godine.
Primetno je da su se teror i proterivanje nad hrvatskim stanovništvom Vojvodine u različitim mestima i u različitim vremenskim periodima odvijali po gotovo identičnom obrascu.
Počeli bi pojavom nepoznatih lica koja su se pojavljivala oko kuće i raspitivala za razmenu kuća. Razmena kuća je podrazumevala to da Hrvati iz Srbije svoju kuću ustupe Srbima iz Hrvatske u čiju bi se kuću, pak, oni uselili. Vojislav Šešelj je isticao da su razmene pravedan odgovor na proterivanje srpskog stanovništva iz Slavonije, koje je rezultiralo dolaskom više od 10 000 srpskih izbeglica u Vojvodinu do leta 1992. godine.6Šešelj je takođe tvrdio da su Hrvati dobijali znatno vrednije srpske kuće na primorju.7
Nakon raspitivanja bi usledili preteći telefonski pozivi, a onda i podmetanje bombi u dvorišta. Stvarala se takva atmosfera da su građani hrvatskog porekla bili primorani da odu. Prve na meti su bile bogatije porodice i njihova domaćinstva jer se smatralo da će se nakon njihovog proterivanja lakše iseliti i ostali.
Učešće državnih institucija, postojanje obrasca proterivanja, kao i učestalost i dugotrajnost njegovog sprovođenja ukazuju na to da je proterivanje Hrvata bilo plansko i sistematsko i da nije reč o izolovanim događajima i posledici delovanja nekontrolisanih ekstremista. Osim zastrašivanja i maltretiranja Hrvata, njihovog izbacivanja iz kuća i proterivanja u Hrvatsku, u prvoj polovini devedesetih godina dolazilo je i do nestanaka i ubistava hrvatskog stanovništva u Vojvodini.
1990-1991.
Teror nad Hrvatima u Vojvodini započeo je podmetanjem eksploziva u franjevački samostan u Baču u jesen 1990. godine8, ali se nasilje intenziviralo tek godinu dana kasnije. Godine 1991. u Novom Slankamenu, na zgradi Hrvatskog seljačkog doma, istaknuta je hrvatska šahovnica. Nakon tog događaja građani Novog Slankamena su bili terorisani od strane Mihajla Ulemeka, pripadnika Arkanove paravojne formacije Srpska dobrovoljačka garda, a prijavljeno je i jedno silovanje.9Iste godine je u Rumi bačena bomba na zgradu kulturno-prosvetnog društva Matija Gubec10koja se nalazi u rumskom naselju Breg u kom je živelo dosta Hrvata. Napadi na spomenike kulture su, uz svakodnevna zastrašivanja, bili još jedan od načina terora nad Hrvatima i pokušaja da se primoraju na napuštanje domova.
Jedan od upečatljivijih događaja iz 1991. godine odvio se u Apatinu. Naime, Antun Silađev, radnik vodovoda, teško je pretučen od strane dvojice pripadnika JNA. FHP je 2012. godine u njegovo ime pokrenuo sudski postupak za priznavanje statusa civilnog invalida rata. Upravni sud u Novom Sadu je 2014. godine odbio tužbu FHP-a navodeći da „Zakon propisuje da se civilnim invalidima rata mogu smatrati samo osobe stradale od „neprijateljskih snaga”, dok se JNA ne smatra neprijateljskom vojskom.”11
U jesen 1991. godine, uniformisana lica uhapsila su i odvela Stevana Đurkova, Hrvata iz Sonte (opština Apatin), kao i braću Matu i Ivicu Abjanovića iz Morovića, opština Šid. Oni se od tada vode kao nestali, a za to niko nije odgovarao.12Ubijen je i Krešimir Herceg, Hrvat iz Višnjićeva, opština Šid, premda je zanimljivo što u vezi sa njegovim ubistvom postoje dve verzije događaja. Po jednoj je Đorđe Dvoranac, po sopstvenom priznanju, pucao u nepoznato lice na mostu, a po drugoj su meštani videli kako je Dvoranac tukao Hercega dok ga je vodio ka mostu. Ipak, Dvoranac za ovaj zločin nikada nije odgovarao, uprkos tome što je krivična prijava protiv njega bila podneta.13
1992.
Dana 6. maja 1992. godine u naselju Hrtkovci u opštini Ruma Vojislav Šešelj je održao govor kojim je poručio da u Srbiji nema mesta za Hrvate i pozvao Srbe da složno izbace Hrvate iz Hrtkovaca. Nakon tog događaja, pa sve do avgusta iste godine iz Vojvodine je otišlo oko 10 000 Hrvata.14Ostoja Sibinčić, predsednik Mesne zajednice (MZ) Hrtkovci i Rade Čakmak, izbeglica iz Hrvatske i bivši komandant TO Grubišno Polje15, obojica pristalice SRS-a, istakli su se svojim učešćem u progonu Hrvata iz Hrtkovaca i okoline. U proterivanju Hrvata iz Hrtkovaca učestvovao je i Zvezdan Jovanović16, pripadnik Jedinice za specijalne operacije (JSO), kasnije osuđen na 40 godina za ubistvo Predsednika Vlade Srbije, Zorana Đinđića. Ostoja Sibinčić je čak pokušao da postavi tablu sa novim nazivom mesta – Srbislavci – međutim, policija ju je ubrzo uklonila.17Promena naziva mesta pokušana je i u Kukujevcima.18Mada promene naziva naselja nisu bile uspešne, ipak je došlo do promena naziva ulica u tim mestima.
U mestu Kukujevci, opština Šid, otvorena i agencija koja se bavila razmenom kuća Srba i Hrvata, a koja je osim u Kukujevcima, imala poslovnice i u Šidu i u Vinkovcima.19
Prema podacima do kojih je došao FHP, tokom 1992. godine je ubijeno sedam Hrvata: 1) Živan Marušić iz sela Jamena zbog glasina da preko radio stanice održava vezu sa Hrvatskom, za čije je ubistvo na šest godina osuđen Zoran Filipović20, 2) Ana, Jozo i Franjo Matijević iz Kukujevaca, koji su najpre maltretirani od strane desetak meštana sela dok su se spremali za odlazak iz Kukujevaca u aprilu 1992. godine, a potom pronađeni u masovnoj grobnici u Mohovu, Hrvatska, i za čije ubistvo niko nije procesuiran21, 3) Mijat Štefanac, koga je šestorica izbeglica iz Hrvatske pretukla, a zatim i pregazila autom, za šta je u presudi jednom od njih, osuđenom na kaznu zatvora u trajanju od 4 godine i 6 meseci, sud obrazložio da je tako nešto bilo i očekivano imajući u vidu reči oštećenog i atmosferu koja je vladala u društvu22i 4) Nada i Stevan Guštin, mešoviti bračni par iz Bača, za čije ubistvo niko nije odgovarao.23
1993.
Tokom 1993. godine iseljavanje Hrvata se smanjilo, ali su se ubistva građana hrvatske nacionalnosti nastavila. Agica i Nikola Oskomić i Marija Tomić ubijeni su u Kukujevcima od strane Gorana Vukovića i Pavla Draškovića koji su ih, pre nego što su ih pretukli i ubili, pitali zašto se još nisu iselili.24Iste godine ubijen je i Slovak, Stevan Krošlak, u mestu Sot, takođe od strane Draškovića i Vukovića, srpskih dobrovoljaca sa ratišta u Hrvatskoj jer je percipiran kao neko ko pomaže „ustašama”. Za ubistva u Kukujevcima osuđen je Goran Vuković i to na 15 godina, dok je za ubistvo Stevana Krošlaka Pavle Drašković osuđen na 10 godina zatvora.25Šešeljev dolazak u Kukujevce je lokalnim Hrvatima još više otežao život, a njegovo pojavljivanje u bolnici u Starom Slankamenu dovelo je do otpuštanja radnika hrvatskog porekla.26Pojava i retorika Vojislava Šešelja, njegovo etiketiranje nepoželjnih građana, redovno su podsticali pristalice SRS-a da Šešeljeve reči sprovedu u dela.
1994.
U februaru 1994. godine, u svojoj kući u Golubincima, izbodena je Hrvatica Marija Purić. Za njeno ubistvo niko nije odgovarao, iako je policija izvršila uviđaj mesta ubistva.27
1995.
Godinu 1995. obeležile su dve velike akcije hrvatske vojske – Bljesak i Oluja. Tom prilikom u Srbiju je proteran veliki broj stanovništva sa područja Slavonije i Republike Srpske Krajine (RSK), a Srpska Vojska Krajine (SVK) je na to odgovorila pojačanim progonom Hrvata iz Vojvodine. Procenjuje se da je u periodu od maja do oktobra 1995. godine iz Vojvodine otišlo oko 5000 Hrvata.28Iako su otimanja kuća, čak i onih u kojima su izbeglice već bile useljene, bila česta, policija je ipak reagovala i pokušavala da spreči maltretiranje i izbacivanje vlasnika.29Prilikom nasilnog upadanja u kuće Hrvata, ubijen je Živko Litrić iz Kukujevaca, za čije je ubistvo na 10 godina osuđen Vilim Vint, izbeglica iz Hrvatske.30
1997.
Nakon dolaska SRS-a na vlast u opštini Zemun 1996. godine pritisci na Hrvate su se pojačali. U julu 1997. godine u stan porodice Barbalić koja je u to vreme bila na odmoru uselila se Ljiljana Mihajlović, tadašnja sekretarica Vojislava Šešelja. Ljiljana Mihajlović je neposredno nakon toga potpisala i ugovor o otkupu stana sa opštinom Zemun. Barbalići su potražili sudsku zaštitu, te je već u julu 1997. godine Četvrti opštinski sud u Beogradu privremenom merom odredio povratak porodice Barbalić u stan. Međutim, to se nije dogodilo jer su policija i opštinske vlasti odbile da isele bespravno useljene osobe koje su u međuvremenu upale u stan. Barbalići su 1997. godine pokrenuli i postupak protiv Ljiljane Mihajlović, a 1998. godine opština Zemun i Ljiljana Mihajlović su pokrenuli postupke za poništenje ugovora o zakupu stana i prestanak stanarskog prava porodice Barbalić. Četvrti opštinski sud je 2004. godine doneo presudu u korist Barbalića, ali ju je Okružni sud u Beogradu 2005. godine ukinuo i vratio predmet na ponovno suđenje. Presuda kojom se utvrđuje da Barbalići ne polažu pravo na stan doneta je 2013. godine, a Apelacioni sud u Beogradu ju je i potvrdio 2015. godine.31Komitet pravnika za ljudska prava (YUCOM) je tada podneo žalbu Ustavnom sudu zbog povreda prava na suđenje u razumnom roku, prava na obrazloženu sudsku odluku, pravnu sigurnost i prava na imovinu. Ustavni sud je 2019. godine žalbu usvojio samo u delu koji se tiče suđenja u razumnom roku, ali ne i povrede prava na imovinu.
Barbalići danas žive u Hrvatskoj, na Krku, i planiraju da se obrate Evropskom sudu za ljudska prava u Strazburu, a Ljiljana Mihajlović je poslanica SRS-a u Narodnoj skupštini Republike Srbije i zamenica predsednika skupštinskog Odbora za ljudska i manjinska prava. Stan porodice Barbalić je prijavila Agenciji za borbu protiv korupcije kao ličnu imovinu.32
„Zazvonio mi je neki Đuro, izbeglica iz Slavonske Požege. Radio je nekada tamo u SUP-u. Mislim da trenutno živi u Veterniku. Pitao me je da li želim da zamenim sa njim kuću. Savetovao me je da se selim jer, po njemu, neću ovde „dobro da prođem” kao Hrvatica. Pričao mi je o svojoj kući, koja je navodno velika i moderna. Razgovarali smo nekoliko sati. Pristala sam na zamenu. Sutradan smo otišli u Petrovaradin, kod advokata. Tamo smo se o svemu dogovorili. Međutim, kada sam stigla kući, uplašila sam se i odlučila da to ne činim. Uostalom nisam ni verovala u sve njegove priče o kući, koju navodno poseduje. Pozvala sam ga telefonom i saopštila mu svoju konačnu odluku. Pobesneo je. Vikao je da ja ugrožavam srpsku porodicu i da će „moj slučaj” da prijavi SRS-u, koja će da preduzme mere protiv mene. Ponovo su usledili preteći telefonski pozivi. Nekoliko puta sam pokušala sve da ispričam lokalnom milicioneru Milošu. Na sve moje reči je slegao ramenima.” – Meštanka Sremske Mitrovice33
„U ono vreme je bila strašna propaganda. Recimo u Ekspres Politici, na televiziji, govorili su: „Ustaše sijeku djeci prste i prave ogrlice”, strašne stvari. Ljudi su to drugačije gledali. Kad je bilo ono u Vukovaru, prolazili su tenkovi pored mog kafića, bacali su na njih ruže i davali im šteke cigara, a oni idu da ubijaju tamo. Bilo je strašno. Znate, u ono vrijeme bila je najgora ta propaganda. Ljudi koji su gledali samo televiziju i čitali samo jednu stranu, a ne vide drugu stranu, normalno da je propaganda učinila svoje. Recimo, Šešelj je išao kroz Bešku i galamio, u autu je imao zvučnike.” – Petar Andrić34
„Recimo, u Rumi, na Bregu i u delu Iriške ulice, to je ona ulica ka Novom Sadu i taj deo, tu su uglavnom živeli Hrvati. Tu su prostorije KUPD-a „Matija Gubec”. Na to društvo bačena je kašikara. Tri puta su bacali kašikaru na porodicu Rakoš. To je sve u neposrednoj blizini zgrade MUP-a, a odmah sa desne strane prema Kraljevcima, na uglu je bila kafana pod imenom „Velika Srbija”, vlasnik je bio Nenad Neca Mušicki. Nezvanično, ta je kafana bila štab za iseljavanje Hrvata iz Rume. Sa druge strane, neki pojedinci sprske nacionalnosti ukazivali su na ono što se dešavalo u Hrtkovcima. Ja sam prvi put bio u Hrtkovcima u aprilu, sećam se da je bio Veliki petak po Julijanskom kalendaru i najavljen je zbor Srpske radikalne stranke. To je bilo strašno. Kiša pada, pušta se „Ko to kaže, ko to laže, Srbija je mala”, „Sprem’te se, sprem’te četnici”, zastave sa mrtvačkim glavama, crne zastave.” – Đorđe Subotić35
„Nedostajali su mi Kukujevci. Sanjao sam ulice i kako se igram, a to je sve prekinuto naglo kao neka nedovršena priča. Ako se priča o tome nadam se da se to više nikad neće ponoviti. Ne samo u Srbiji, Hrvatskoj, već bilo gde u svijetu. Važno je pričati o tome.” – Željko, Kukujevci36
Marko Kljajić, sveštenik iz Hrtkovaca, svedoči o 1992. godini i proterivanju Hrvata sa područja Srema.
Tokom terora nad vojvođanskim Hrvatima u prvoj polovini devedesetih godina, vlasti su negirale sve navode o etničkom čišćenju, progonu i prisilnom premeštanju, iako je tadašnji specijalni izvestilac Ujedinjenih nacija za ljudska prava Tadeuš Mazovjecki upozoravao na kršenja ljudskih prava i sloboda. Nadležni su govorili da odlaze mladi, uglavnom oni koji beže od mobilizacije, da je reč o pojedinačnim slučajevima, da Hrvati sami bacaju bombe u svoja dvorišta ne bi li opravdali želju da odu u Hrvatsku37, a da se razmene kuća odvijaju legalno, uz posredstvo advokata.38Tokom leta 1992. godine u Hrtkovcima je grupa intelektualaca organizovala razgovore sa meštanima i konferencije za štampu, a sačinila je i izveštaj o kršenjima ljudskih prava koji su predali tadašnjem ministru pravde u Saveznoj vladi SRJ Tiboru Varadiju.39
Razmere terora nad Hrvatima u Vojvodini najbolje prikazuju brojke. Od ukupno 74 808 Hrvata na popisu stanovništva iz 1991. godine, 2002. ih je bilo 56 546. To znači da se u periodu od 11 godina broj Hrvata smanjio za 18 262.40U dokumentu Pokrajinskog sekretara za propise, upravu i nacionalne manjine Autonomne pokrajine Vojvodine (APV) iz 2003. godine navodi se da je do smanjenja broja Hrvata došlo u 39 od ukupno 45 vojvođanskih opština, te da se „smanjenje tumači kao posledica rata 1991. godine u neposrednom susedstvu i u vezi s njima određenih političkih snaga u to vreme koje su se masovno angažovale u cilju proterivanja hrvatskog stanovništva, naročito u onim mestima gde su oni sačinjavali izrazitu ili relativnu većinu”41, što je važno jer time pokrajinske vlasti priznaju zločine koji su se dogodili.
Pored Vojislava Šešelja, prisilno iseljavanje Hrvata, zagovarali su i drugi članovi SRS-a. Tako je Milan Bačević, tada poslanik u Saveznoj skupštini Jugoslavije, na tribini SRS-a u Novom Pazaru u julu 1992. godine izjavio da iz Srbije treba iseliti onoliko Hrvata koliko je Srba iseljeno iz Hrvatske, a kao primer je naveo da se u Beogradu nalazi 6.500 penzionisanih oficira Hrvata koji uživaju sve privilegije. Milan Bačević je od maja 2012. do jula 2012. godine bio savetnik tadašnjeg predsednika Srbije Tomislava Nikolića, a danas je član Predsedništva i Glavnog odbora Srpske napredne stranke i trenutno ambasador Republike Srbije u NR Kini.42
Maja Gojković, nekada potpredsednica i generalna sekretarka SRS-a, bila je i predsednica SRS-ovog ogranka u Vojvodini, za vreme trajanja progona građana hrvatske nacionalnosti. Na suđenju Slobodanu Miloševiću pred Međunarodnim krivičnim sudom za bivšu Jugoslaviju (MKSJ), jedan od svedoka je izjavio da je Maja Gojković prisustvovala sastanku na kom se govorilo o proterivanju Hrvata iz Hrtkovaca, zbog čega je Tužilaštvo MKSJ smatralo da ona ne može bit Šešeljeva pravna savetnica, budući da je “mogući saizvršilac optuženog.”43Maja Gojković danas je predsednica Narodne skupštine Srbije i članica Predsedništva Srpske napredne stranke.
Vojislava Šešelja je MKSJ 2003. godine optužio za zločine protiv čovečnosti, odnosno progone na političkoj, rasnoj ili verskoj osnovi, deportaciju i prisilno premeštanje, kao i za kršenje zakona ili običaja ratovanja tj. ubistvo, mučenje i okrutno postupanje, bezobzirno razaranje, uništavanje ili nanošenje štete ustanovama posvećenim religiji i obrazovanju i pljačkanje javne ili privatne imovine na teritorijama Hrvatske, Bosne i Hercegovine i Srbije.44Trinaest godina kasnije (2016) Pretresno veće ga je oslobodilo svih optužbi, da bi ga Žalbeno veće 2018. godine osudilo na 10 godina zatvora za podsticanje i činjenje progona, podsticanje deportacije i prisilno premeštanje u Vojvodini. Šešelj je jedini osuđeni za prisilno iseljavanje Hrvata iz Vojvodine.45
Ostoja Sibinčić, jedan od glavnih aktera progona Hrvata iz Hrtkovaca, uhapšen je 1993. godine, ali je nakon tri meseca dobio uslovnu kaznu i potom se vratio na svoje radno mesto u MZ Hrtkovci.46Sibinčić više nije živ.
Skupština APV-a je 2004. godine donela Deklaraciju o pozivanju na povratak svih građana koji su bili primorani da napuste Vojvodinu u periodu od 1990. do 2000. godine, što predstavlja važan simbolički gest.47U Vojvodini nema ni jednog materijalnog memorijala posvećenog stradanju Hrvata. Kao spomenik na zločine devedesetih, u poslaničkoj klupi, još od 1991. godine sa prekidom za vreme boravka u Hagu, sedi Vojislav Šešelj, iako Zakon o izboru narodnih poslanika48predviđa da poslanicima osuđenim na najmanje šest meseci zatvora treba oduzeti mandat. Međutim, imajući u vidu prošlost državnog vrha i narative kojim se služi opisujući ratove devedesetih, čini se da Zakon nema ko da primeni, dok Vojislav Šešelj nastavlja da upotrebljava govor mržnje i zastrašivanje kao metode obračuna sa političkim protivnicima.